Φαλμεράυερ: Το αντίπαλο δέος του ελληνικού εθνικισμού

Του Δημήτρη Λιθοξόου
Στα τέλη του 1833, περιηγείται για δύο μήνες την Ελλάδα, ένας γερμανός καθηγητής (της παγκόσμιας ιστορίας και των κλασικών γλωσσών στο Λύκειο της πόλης Landshut στη Βαυαρία), συγγραφέας δύο βιβλίων για το μεσαιωνικό ελληνισμό, την Ιστορία της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, München 1827) και την Ιστορία της χερσονήσου του Μοριά κατά το μεσαίωνα (Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters, Stuttgart - Tübingen 1830).

Ο καθηγητής αυτός, ο Jakob Philipp Fallmerayer (1790 – 1861), συνοδεύει στην περιοδεία του το ρώσο στρατηγό κόμη Alexander Ostermann Tolstoi. Ενδιαφέρεται και συλλέγει πληροφορίες για το τοπωνυμικό της χώρας. Ενθουσιάζεται με ένα παλιό χειρόγραφο για την ιστορία των Αθηνών, αντίγραφο του οποίου του πουλάει ο αρχαιολόγος Κυριάκος Πιττάκης (παραχαραγμένο έτσι ώστε να κινήσει το ενδιαφέρον του αγοραστή) [Σκοπετέα 1997, σ. 55 – 59]. Προκαλεί τόσο καλή εντύπωση, στους κύκλους της αθηναϊκής διανόησης, ώστε του προσφέρεται έδρα στο πανεπιστήμιο Αθηνών, την οποία αρνείται ευγενικά.

Θα ξανάρθει στην Αθήνα το 1842, κατά τη διάρκεια μιας δεύτερης περιήγησης στην Ανατολή. Τώρα έχει και την ιδιότητα του τακτικού μέλους της Ακαδημίας Επιστημών του Μονάχου και του ανταποκριτή της εφημερίδας Augsburger Allgemeine Zeitung. Στο συγγραφικό έργο του έχουν προστεθεί δύο βιβλία. Μια ακαδημαϊκή πραγματεία περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων (Welchen Einfluß hatte die Besetzung Griechenlands durch die Slawen auf das Schicksal der Stadt Athen und der Landschaft Attika? Stuttgart - Tübingen 1835) και ο δεύτερος τόμος της Ιστορίας του Μοριά (1836).

Ο Φαλμεράυερ θα μείνει στην Αθήνα το πρώτο δεκαπενθήμερο του Μαΐου. Στις συζητήσεις που έχει με έλληνες λόγιους, διαπιστώνει ότι ελάχιστοι γνωρίζουν το έργο του. Φεύγει από τη χώρα με την εντύπωση ότι υπήρξε πειστικός έναντι των συνομιλητών του.

Πέντε χρόνια αργότερα, το Μάιο του 1847, κατά τη διάρκεια ενός τρίτου ταξιδιού, θα επισκεφτεί για λίγες μέρες την Αθήνα. Το κύρος του στη Βαυαρία είναι πια αναμφισβήτητο. Έχει εκδώσει ένα νέο δίτομο έργο, στο οποίο έχει συγκεντρώσει τις παλιές ανταποκρίσεις του, Τα αποσπάσματα από την Ανατολή (Fragmente aus dem Orient, Stuttgart – Tübingen 1843). Είναι πλέον επίτιμος διδάκτωρ του πανεπιστήμιου Tübingen και βρίσκεται λίγους μήνες πριν το διορισμό του στην έδρα της παγκόσμιας ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Μονάχου και την εκλογή του ως βουλευτού Μονάχου για τη γερμανική εθνοσυνέλευση της Φραγκφούρτης.

Στην Αθήνα όμως, αντιμετωπίζει μια εξαιρετικά άσχημη υποδοχή. Εφτά έλληνες λόγιοι, έχουν δημοσιεύσει έργα εναντίον των θέσεων του (οι: Ε. Βυβιλάκης, Δ. Σουρμελής, Γ. Πεντάδης Δάρβαρης, Σ. Οικονόμου, Α. Γεωργιάδης Λευκίας, Α. Παπαδόπουλος Βρετός, Κ. Παπαρρηγόπουλος). Οι εφημερίδες δημοσιεύουν πολεμικές και γελοιογραφίες εναντίον του. Ρήτορες τον κατακεραυνώνουν σε διαλέξεις, τα παιδιά τον γιουχαΐζουν στο δρόμο [Βελουδής 1982, σ. 46 – 66].

Τι έχει συμβεί; Απλώς οι Έλληνες έχουν ανακαλύψει με καθυστέρηση αρκετών χρόνων, τη γνώμη του Φαλμεράυερ για αυτούς. Ότι δηλαδή, σύμφωνα με τις μελέτες του, δεν είναι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων.

Είναι αλήθεια ότι ο Φαλμεράυερ, διατυπώνοντας τις απόψεις του, δεν είχε στο νου να χτυπήσει τη νεοελληνική διανόηση (την οποία δεν πήρε και ποτέ στα σοβαρά), αλλά τους αρχαιόπληκτους λόγιους και πολιτικούς της Βαυαρίας και τον προστάτη τους, ηγεμόνα - ποιητή Λουδοβίκο, που ζούσε με τη “σκέψη στην Ελλάδα, ρουφώντας την ιστορία της με λαχτάρα” [Ζάιντλ 1984, σ. 25] και παρότρυνε το γιο του Όθωνα, να μετατρέψει την Ακρόπολη των Αθηνών σε βασιλικό παλάτι [Ρος 1976, σ. 94].

Οι έλληνες δεν θα γνωρίσουν το έργο του Φαλμεράυερ, στο οποίο θα προστεθεί το 1860 και μια εργασία για Το αλβανικό στοιχείο στην Ελλάδα (Das albanesische Element in Griechenland). Μόλις το 1872, θα διαβάσουν ένα απόσπασμά του δύο σελίδων, από τον πρόλογο του πρώτου τόμου της Ιστορία του Μοριά, που βρίσκεται σε μια μετάφραση ενός έργου εναντίον των απόψεών του [Χοπφ 1872, σ. 39 – 41].

Σε αυτές τις δύο σελίδες έπρεπε να αρκεστούν οι έλληνες αναγνώστες. Για πέντε γενιές, οι έλληνες διανοούμενοι θα περάσουν γενεές δεκατέσσερες, το “διαβόητο” Φαλμεράυερ, αλλά ούτε ένας τους δεν θα αξιωθεί να φερθεί έντιμα στον αντίπαλο και να μεταφράσει κάποιο από τα καταραμένα βιβλία του.

Έπρεπε να περάσουν 149 και 172 χρόνια αντίστοιχα, για να μεταφραστούν, από τους αιρετικούς Κωνσταντίνο Ρωμανό και τον Παντελή Σοφτζόγλου, τα έργα του Περί της Καταγωγής των σημερινών Ελλήνων [Φαλλμεράυερ 1984] και ο πρώτος τόμος της Ιστορίας της Χερσονήσου του Μοριά κατά το Μεσαίωνα [Φαλμεράιερ 2002].

Ο Φαλμεράυερ, υπήρξε ο πρώτος ευρωπαίος διανοούμενος, που υποστήριξε με απόλυτο τρόπο, την ασυνέχεια μεταξύ αρχαίων και νέων Ελλήνων. Ο Γερμανός Pauw, ο Πρώσος Bartholdy και οι Άγγλοι Gell και Thornton, που προηγήθηκαν, υπήρξαν μπροστά του απλώς “μισέλληνες” [Σιμόπουλος 1975, σ. 180].

Στο ίδιο το ελληνικό κράτος βέβαια, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, γινόταν σποραδικά λόγος, περί του τέλους της αρχαίας Ελλάδας. Για παράδειγμα, ο Νικόλαος Σαρίπολος στον εναρκτήριο λόγο των πανεπιστημιακών παραδόσεων, στις 21 Οκτωβρίου 1848, τόνισε πως “μετά την εν Χαιρωνεία μάχην πέπλος μέγας δουλείας επισκιάζει την Ελλάδα” [Ζακυθηνός 1974, σ. 100]. Πιο σκληρός υπήρξε στις εκφράσεις του, ο πρόεδρος της Αρχαιολογικής Εταιρείας Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός, όταν σε λόγο του στην Ακρόπολη, στις 21 Μαϊου 1841, είπε πως ο Φίλιππος νίκησε την Ελλάδα στη Χαιρώνεια, αλλά “έπραξε άλλο της νίκης εκείνης ολεθριώτερον, εγέννησε τον Αλέξανδρον” [Δημαράς 1986, σ. 71]. Αλλά ως εκεί.

Ο Φαλμεράυερ θεωρεί την ήττα στη Χαιρώνεια, ένα θανάσιμο τραύμα, που το ακολουθούν η καταστροφή της Κορίνθου από το Μόμμιο, η εισβολή του Αλάριχου και ο πόλεμος του Βυζαντίου κατά της παλιάς θρησκείας. Όλα αυτά όμως, έφεραν μόνο τον πολιτικό και πολιτιστικό θάνατο της αρχαίας Ελλάδας.

Ο βιολογικός θάνατος του μεγαλύτερου τμήματος του αρχαίου πληθυσμού της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου (όχι των νήσων), συντελείται με τη βίαιη υποδούλωση της χώρας από τους, υπό αβαρική ηγεμονία ευρισκόμενους, Σλάβους και την επί δύο αιώνες κυριαρχία τους πάνω σ’ αυτή [Φαλμεράιερ 2002, σ. 170 – 225].

Ο Φαλμεράυερ, που χρησιμοποιεί τους βυζαντινούς συγγραφείς για να θεμελιώσει την άποψή του, θεωρεί ότι το μέγα πλήθος των σλαβικών τοπωνυμίων που συναντώνται στην περιοχή, αποτελούν κατάλοιπο του εκσλαβισμού εκείνου, αλλά και απόδειξη της ύπαρξής του [Φαλμεράιερ 2002, σ. 249 – 336] και [Φαλλμεράυερ 1984, σ. 88 – 114].

Σύμφωνα με τον Φαλμεράυερ, την υποταγή των Σλάβων στους Βυζαντινούς, ακολουθεί εποικισμός πληθυσμού χριστιανών ελληνοφώνων, από διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας, που πραγματοποιείται στα χρόνια της βασιλείας του Νικηφόρου Α΄. Από την επιμειξία εκείνη, Σλάβων και ελληνόφωνων εποίκων, προκύπτει ο λαός των Μοραϊτών και των Ρωμιών της ηπειρωτικής χώρας [Φαλμεράιερ 2002, σ. 227 – 246] και [Φαλλμεράυερ 1984, σ. 119 – 122].

Οι θέσεις του Φαλμεράυερ, και ανεξάρτητα από τις προθέσεις του, υπήρξαν αντικειμενικά, ευθεία βολή στην ιδέα περί ιστορικής συνέχειας αρχαίων και νέων Ελλήνων, την ιδέα που θα αποτελέσει το σκληρό πυρήνα, την ψυχή, του ελληνικού εθνικού μύθου.

Το γεγονός αυτό, αναδυκνύει το Φαλμεράυερ σε αντίπαλο δέος του ελληνικού εθνικισμού, τη δε θεωρία του περί εκσλαβισμού, σε “επικίνδυνο” ιστορικό κεφάλαιο. Η απόρριψη του μεσαιωνικού εκσλαβισμού της Ελλάδας, γίνεται έκτοτε υπόθεση εθνική και προσφιλές πεδίο άσκησης εθνικοφροσύνης για επαγγελματίες και ερασιτέχνες “πατριώτες”.

___________________________________________

Βελουδής 1982: Γιώργου Βελουδή, Ο Jakob Philipp Fallmerayer και η γένεση του ελληνικού ιστορισμού, Αθήνα 1982.

Δημαράς 1986: Κ.Θ. Δημαρά, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος / Η εποχή του – η ζωή του – το έργο του, Αθήνα 1986.

Ζακυθηνός 1974: Διονυσίου Ζακυθηνού, Μεταβυζαντινή και νεωτέρα ελληνική ιστοριογραφία, μέρος Ε΄, στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 1974.

Ζάιντλ 1984: Βολφ Ζάιντλ, Βαυαροί στην Ελλάδα / Η γένεση του νεοελληνικού κράτους και το καθεστώς του Όθωνα, μετάφραση Δημ. Ηλιόπουλου, Αθήνα 1984.

Ρος 1976: Λουδοβίκου Ρος, Αναμνήσεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα (1832 – 1833), μετάφραση Α.Σπήλιου, Αθήνα 1976.

Σιμόπουλος 1975: Κυριάκου Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τόμος Γ1 1800 – 1810, Αθήνα 1975.

Σκοπετέα 1997: Έλλη Σκοπετέα, Φαλμεράυερ / Τεχνάσματα του αντίπαλου δέους, Αθήνα 1997.

Φαλμεράιερ 2002: Jac. Phil. Fallmerayer, Ιστορία της χερσονήσου του Μοριά κατά το Μεσαίωνα / πρώτο μέρος, μετάφραση Παντελή Σοφτζόγλου, Αθήνα 2002.

Φαλλμεράυερ 1984: Ιακώβου Φιλίππου Φαλλμεράυερ, Περί καταγωγής των σημερινών Ελλήνων, μετάφραση Κωνσταντίνου Ρωμανού, Αθήνα 1984.

Χοπφ 1872: Καρόλου Χοπφ, Οι Σλάβοι εν Ελλάδι / Ανασκευή των θεωριών Φαλλμεράυρ, μετάφραση Φραγκίσκου Ζαμβάλδη, Βενετία 1872.